کلزا در اقلیم های چهارگانه کشور

مقدمه

کلزا (Brassica napus) یکی از گیاهان روغنی است که دانه آن حاوی 45-40  درصد روغن و 35-25  درصد پروتئین می باشد. روغن کلزا بدلیل ترکیب مناسب اسیدهای چرب غیر اشباع و درصد پایین اسیدهای چرب اشباع همانند زیتون جزء با کیفیت ترین روغن‌های خوراکی است. پروتئین موجود در کنجاله نیز در تغذیه دام و طیور استفاده می شود. این گیاه دارای دو تیپ رشد بهاره (Spring type)  و زمستانه          (Winter type) است که تیپ‌های زمستانه جهت بروز گلدهی نیاز به زمستان گذرانی دارند. در اقالیم معتدل سرد و سرد، ارقام با تیپ رشد زمستانه و در اقالیم گرم و مرطوب شمال، گرم جنوب و معتدل گرم، ارقام با تیپ رشد بهاره کشت می شوند. کشت کلزا تقریباً در تمام اقالیم کشور به صورت پاییزه انجام می‌گیرد و تحقیقات داخلی و خارجی و همچنین تجربه های شخصی کشاورزان نشان داده است که کشت کلزا در تناوب با گندم و جو علاوه بر مزایایی نظیر کاهش جمعیت علفهای هرز و کاهش آفات و بیماریهای گندم باعث افزایش و پایداری عملکرد دانه گندم می شود.  رعایت دستورالعمل تولید کلزا که نتیجه کارهای تحقیقاتی در طی سالیان گذشته می باشد باعث استحصال  پتانسیل عملکرد دانه  ارقام توصیه شده کلزا در هر منطقه خواهد شد.

آماده سازی زمین وکاشت

از آنجایی که بذر کلزا ریز می باشد، تهیه بستر بذر مناسب جهت سبز یکنواخت و ایجاد تراکم بوته کافی از اقدامات اولیه حصول عملکرد بالا می باشد که این کار با ایجاد پوشش گیاهی کافی در مزرعه برای استفاده بهینه از شرایط محیطی فراهم می شود‌. لذا برای تهیه مناسب بستر بذر ، انجام عملیات زیر ضروری است :

بعد از برداشت محصول قبلی‌، در صورت امکان ، زمین مورد نظر آبیاری گردیده و پس از رسیدن به رطوبت مناسب‌، به وسیله گاو آهن برگردان دار شخم زده ‌شود. جهت خرد شدن کلوخ‌ها و بقایای محصول قبلی و همچنین یکنواختی خاک مزرعه، توصیه می‌گردد زمین مورد نظر دیسک و ماله زده  شده و سپس اقدام به پخش کودهای فسفره و پتاسه مورد نیاز و علف کش ترفلان به طور یکنواخت در سطح مزرعه گردد و به وسیله  دیسک سبک ، کود و علف کش با خاک مخلوط ‌‌شود. کاشت با بذرکارهای غلات (بذر کار ردیفی همدانی )بدون بستن لوله‌های سقوط بذر و مشابه گندم امکان پذیر است. جهت افزایش یکنواختی سبز مزرعه و افزلیش سرعت رشد بوته می بایست حدالمقدور بذر درعمق 3-1 سانتی متر خاک کشت گردد.

تاریخ کاشت :

کلزا از جمله گیاهانی است که به تاریخ کاشت حساس می باشد ،  به منظور تولید حداکثر دانه کلزاباید در تاریخ کاشت توصیه شده کشت گردد. در صورتیکه کاشت دیرتر از تاریخ مناسب انجام گیرد بوته های سبز شده فرصت کافی برای رشد در طی دوره قبل از یخبندان نخواهند داشت ورشد کم بوته ها باعث خسارت سرما به مزرعه در طی این دوره می شود و در صورت زنده ماندن بوته ها نیز ، عملکرد و دانه به شدت افت می کند. کاشت در تاریخ مناسب باعث می شود بوته های کلزا قبل ازشروع سرما به مرحله 8- 6 برگی کامل رسیده  و مقاومت خوبی به سرما پیدا نمایند. به دلیل اینکه تاریخ کاشت در هرمنطقه با سایر مناطق متفاوت می باشد ،  در انتهای این دستور العمل تاریخ کاشت توصیه شده هر منطقه به تفکیک اقلیم وشهرستان درج شده است . درصورتیکه در این دستورالعمل منطقه خاصی ذکر نشده باشدویا در یک شهرستان اقلیم های متفاوتی وجوددارد بهتر است با توجه به آمار هواشناسی ده ساله و تجربه کارشناسان منطقه ، ابتدا اقلیم منطقه مشخص گردد وسپس با توجه به اقلیم و مناطق مشابهی که تاریخ کاشت آنها مشخص است ، تاریخ کاشت تقریبی آن منطقه را تعیین نمود.

نکته مهم : منظور از تاریخ کاشت ، تاریخ اولین آبیاری می باشد.لذا زارعینی که کلزا را در سطح وسیع کشت می نمایند بایستی تاریخ عملیات اماده سازی زمین ، ایجاد فارو و کشت بذر را طوری تعیین نمایند که در تاریخ کاشت توصیه شده کل قطعات کاشت شده آبیاری گردد.

کاشت تاخیری کلزا:

در شرایطی که کشت کلزا در مناطق معتدل سرد در تاریخ مناسب ان امکان پذیر نمی باشد  نتایج تحقیقات چند سال اخیر در این مناطق نشان داد که ارقام بهاره کلزا که مقاومت خوبی به سرما دارند همانند Hyola401 ، RGS003 و ساری گل را می توان حداکثر در اول آبان ماه کشت نمود و  عملکرد 5/2 تا 5/3 تن دانه در هکتار برداشت کرد. علاوه بر این بدلیل کوتاه تر بودن طول دوره رشد ارقام بهاره نسبت به ارقام زمستانه کلزا تاریخ برداشت آنها در این شرایط 10-7 روز زودتر انجام می شود در نتیجه کشاورزانی که محدودیت منابع آبی دارند و در فصل بهار اقدام به کشت محصولات تابستانه می کنند می توانند با  این روش  حداقل یک هفته زودتر به کشت تابستانه مبادرت ورزند که کمک بزرگی در افزایش ععملکرد دانه می کند.

کاشت زمستانه کلزا :

در مناطق سرد و معتدل سرد اگر بدلیل محدودیت منابع آب کشت کلز در پائیز  مقدور نمی باشد، می توان ارقام بهاره کلزا را در اواخر فصل زمستان کشت نمود. برای این کار زمین مورد نظر بایستی در طی فصل پائیز آماده سازی گردد و پس از افزودن کود فسفره وپتاسه مورد نیاز، جوی و پشته هایی به فاصله 60 سانتی متر ایجاد گردد. سپس در مناطق معتدل سرد در محدوده زمانی 15 بهمن ماه الی 15 اسفند ماه و در مناطق سرد در محدوده زمانی اول اسفند الی 25 اسفند در شرایطی که رطوبت خاک اجازه کار رامی دهد بذر کلزا ارقام بهاره هایولا 401 و RGS003  را بوسیله دستگاه بذر کار همدانی بصورت دو ردیف بر روی پشته با میزان بذر   10-8 کیلوگرم درهکتارکشت نمود.برای اینکار لازم است بذرکار را طوری تنظیم کرد که بذر در سطحی ترین عمق خاک (عمق 2-1 سانتی متری ) قرارگیرد.کود اوره مورد نیاز نیز می بایست حداقل در 3 نوبت به صورت زیر استفاده شود.  

1- مرحله       2 – 1 برگی    به میزان      100 کیلوگرم اوره در هکتار

2- مرحله شروع ساقه روی     به میزان     150 کیلوگرم اوره در هکتار

3- مرحله شروع گلدهی        به میزان      100 کیلوگرم اوره در هکتار

در صورتیکه توصیه های مذکور رعایت گردد و همچنین به کنترل علفهای هرز، کنترل آفات بخصوص شته  کلزا و آبیاری آن بخصوص در طی دوره پر شد دانه توجه لازم صورت پذیرد، تولید دانه معادل 5/3 – 5/2 تن در هکتار امکان پذیر است. 

 

کاشت دیم کلزا در مناطق سرد ومعتدل سرد:

به دلیل نا منظم بودن شروع بارندگی پا ییزه در مناطق سرد ومعتدل سرد که اغلب با تاخیر بوقوع می پیوندد وهمچنین حساسیت زیاد کلزا به تاریخ کاشت (در مناطق دیم تاریخ کاشت کلزا تاریخ اولین بارندگی می باشد) در تجربه کشت و تحقیقات سالیان گذشته در این خصوص نشان داده است که کاشت کلزای پاییزه بصورت دیم امکان پذیر نمی باشد. اما نتایج تحقیقات مشاهده ای نشان داده است که کشت دیم کلزا در مناطق سرد ومعتدل سرد بصورت ذیل امکان پذیر است :

عملیات آماده سازی زمین یعنی شخم عمیق و سپس دیسک بهمراه پخش کود فسفره مورد نیاز در پاییز انجام گیرد. سپس در محدوده زمانی 15 بهمن الی 15 اسفند در مناطق معتدل سرد ودر محدوده زمانی اول اسفند الی 25 اسفند در مناطق سرد ، مقدار 15-12 کیلوگرم در هکتار بذر هیبرید هایولا 401 ویا رقم RGS003 را بصورت یکنواخت با دست ویا با پذرپاش سانتریفیوژ در سطح زمین پخش کرده و سپس با ماله ویا دیسک سبک تماس بذر را با سطح خاک میسر ساخت . در صورتیکه از بذر کار ردیفی  استفاده می شود می بایست بذر در کمترین عمق خاک وتقریباٌ در سطح خاک کشت گردد. برای برطرف نمودن نیاز کودی ازته، حداقل در سه نوبت در شرایطی که خاک مرطوب بوده و یا احتمال وقوع بارندگی وجود دارد، بصورت ذیل از کود اوره استفاده نمود.

1- مرحله       2 – 1 برگی       50 کیلوگرم اوره در هکتار

2- مرحله شروع ساقه روی        100 کیلوگرم اوره در هکتار

3- مرحله شروع گلدهی           50 کیلوگرم اوره در هکتار

در صورتیکه بارندگی ها تا اواخر اردیبهشت ماه ادامه یابد  برداشت 800 الی 1500 کیلوگرم دانه در هکتار امکان پذیر است.

کود مورد نیاز

برای تولید عملکرد مناسب کلزا (5/3 الی 4 تن دانه درهکتار) مقادیر کودی ذیل مورد نیاز است :

1 – 200 کیلوگرم در هکتار ازت خالص تقریباً معادل 400  کیلوگرم در هکتار اوره

2- 70 کیلوگرم در هکتار فسفر خالص ( P₂O₅  ) ، تقریباً معادل  150 کیلوگرم در هکتار فسفات آمونیوم یا سوپر فسفات تریپل

3- 100 کیلوگرم در هکتار پتاس خالص ( K₂O) ،‌ تقریباً معادل 200 کیلوگرم در هکتار سولفات پتاسیم

به منظور استفاده بهینه گیاه از کود ازته بهتر است آن را در سه مرحله به شرح زیر در اختیار گیاه قرار داد :

1-    همزمان با آبیاری دوم (100  کیلوگرم در هکتار اوره)

* در کاشتهای تاخیری و در مناطق سرد جهت تسریع در رشد بوته ها بهتر است این مقدار کود در دو مرحله قبل از شروع سرما پخش گردد.

2-    قبل از شروع مرحله ساقه دهی (200 کیلوگرم در هکتار اوره)

3-    شروع مرحله گلدهی (100 کیلوگرم در هکتار اوره)

استفاده از کودهای میکرو (ریزمغذی) در مرحله غنچه دهی به صورت محلول پاشی به میزان توصیه شده، سبب افزایش تولید و بالا رفتن کیفیت دانه می گردد.

توجه : پس از آزمون خاک، مقادیر ازت، فسفر و پتاس موجود در خاک از میزان توصیه شده کسر گردد.

آبیاری

دو بار آبیاری در مرحله کاشت به فاصله 7-5 روز جهت سبز شدن یکنواخت مزرعه کلزا توصیه می‌شود.  پس از سپری شدن فصل زمستان همراه با اولین کود سرک ، چهارمین آبیاری انجام می گردد . آبیاری بعد در مرحله ظهور گل همراه با کود ازته سرک دوم اعمال می شود . حداقل دو نوبت آبیاری دیگر در  مرحله تشکیل غلاف و پر شدن دانه ضروری است. آخرین آبیاری زمانی انجام شود که 20 درصد غلاف‌های ساقه اصلی قهوه‌ای شده‌اند . در صورتی که در طول دوره رشد و نمو گیاه ، حدود 30-25 میلی متر نزولات جوی به طور یکجا حادث شود می‌توان از انجام آبیاری در آن مرحله خودداری کرد و این میزان بارندگی را به عنوان یک نوبت آبیاری تلقی نمود.

در استانهای مازندران، گیلان و برخی از مناطق استان گلستان بدلیل ریزش های جوی کافی، آبیاری لازم نیست. البته در مناطقی مانند گنبد که دوره پرشدن دانه به خشکی برخورد می‌کند، انجام آبیاری تکمیلی باعث افزایش چشمگیری در عملکرد دانه کلزا خواهد شد.

کنترل علف های هرز

1- کنترل زراعی : در کشت ردیفی می توان علف های هرز مزرعه را توسط پنجه غازی یا کولتیواتور سبک از بین برد. همچنین استفاده از تناوب زراعی مناسب به خصوص با غلات، بهترین روش زراعی کنترل علف‌های هرز می باشد. آماده سازی زمین در کاهش علف های هرز موثر بوده و بهتر است قبل از کشت، مزرعه را آبیاری نموده و علف‌های هرز سبز شده  را با دیسک از بین برد. 

2- کنترل شیمیایی : پس از انجام عملیات شخم و قبل از کاشت، مزرعه توسط علف کش ترفلان به میزان  5/2 لیتر در هکتار به همراه 500-300 لیتر آب به طور یکنواخت سم پاشی و بلافاصله توسط دیسک سبک با خاک مخلوط گردد. جهت افزایش اثر علف کش بهتر است خاک مرطوب بوده و سمپاشی در هنگام صبح یا غروب انجام گیرد. از علف کش های گالانت (2 لیتر در هکتار)، گالانت سوپر (750 میلی لیتر در هکتار)،       نابو- اس (3 لیتر در هکتار) و فوکوس (2 لیتر در هکتار)  می‌توان برای کنترل علف های هرز باریک برگ در مرحله 6-3 برگی استفاده کرد، مشروط بر اینکه درجه حرارت شبانه روز به ترتیب کمتر از 2 و 10 درجه سانتیگراد نباشد. در دماهای پایین‌تر، تأثیر کاربرد علف کش نابو- اس کمتر از دو علف کش دیگر است. جهت کنترل بعضی از علف های هرز پهن برگ نظیر ماشک، شبدر، یونجه وحشی، انواع کنگر، ‌کاهو وحشی، بارهنگ، جعفری وحشی و انواع علف هفت بند توصیه می شود که از علف کش لونترل به میزان 800  میلی لیتر در هکتار زمانی که علف های هرز حدود 10 سانتی متر می باشند، استفاده گردد.  

کنترل آفات

شته : از جمله آفات مهمی است که به برگ، ساقه، گل و غلاف های در حال رشد کلزا حمله نموده و با مکیدن شیره سلولی، باعث کاهش شدید رشد و ایجاد تغییر شکل می گردد. جهت کنترل این آفت ، استفاده از آفت کش های سیتمیک نظیر متاسیستوکس (5/1 لیتر در هکتار)، اکاتین (2 لیتر در هکتار)، دیماکرون (5/0 لیتر در هکتار) و پریمور (1 کیلوگرم در هکتار) توصیه می شود. در مزارعی که اطراف آن ها زنبور عسل پرورش داده می شود، بهتر است از سم پریمور استفاده گردد. بهتر است ازهمان مراحل اولیه رشد، مزرعه تحت کنترل قرار گرفته و با مشاهده شته سریعاً نسبت به سمپاشی مزرعه با آفت‌کش‌های فوق‌الذکر اقدام گردد. در صورت وجود شته، سمپاشی دوم به فاصله دو هفته بعداز سمپاشی اول ضروری می‌باشد. از آنجایی که حمله شته ها از حاشیه مزارع شروع می شود، از بین بردن علف های هرز اطراف مزارع بسیار مهم است.

سوسک گرده خوار : یکی دیگر از آفات مهم کلزاست که در مراحل غنچه دهی و گلدهی به گیاه کلزا حمله کرده و با از بین بردن گلها باعث کاهش عملکرد می‌گردد . در صورت مشاهده این آفت، جهت کنترل آن بهتر است با کارشناسان حفظ نبات منطقه مشورت شود.

سوسک منداب : از آفات مهم کلزا در مرحله روزت و قبل از آن می‌باشد که با تغذیه از برگ های گیاه، باعث کاهش مقاومت به سرما و در نهایت افت عملکرد گیاه می‌شود. برای مبارزه با این آفت از  سم های فوزالون  (3-2 لیتر در هکتار)، دیازینون (5/1 –1 لیتر در هکتار) و اکامت ( 2-5/1 لیتر در هکتار) استفاده می‌شود.

کک چلیپاییان : خسارت ناشی از حمله این آفت در مراحل اولیه رشد (از مرحله کوتیلدون) در بعضی مناطق به ویژه در کشت های کرپه مشاهده می شود. برای کاهش خسارت باید اولاً کشت به موقع صورت گیرد و ثانیاً از بذور ضدعفونی شده با حشره‌کش‌هایی نظیر کائوچو استفاده گردد. در صورت تراکم بالای جمعیت کک، توصیه می‌شود مزرعه با آفت کش های مناسب نظیر دیازینون به میزان 2  لیتر در هکتار سم پاشی گردد. 

پرندگان : خسارت ناشی از پرندگان در بعضی مناطق کشور به ویژه مناطق جنوبی و شمالی کشور بسیار مشهود است. برای کاهش خسارت ایجاد شده می‌توان از کشت به موقع و روشهایی نظیر ایجاد صدا و مترسک استفاده کرد.

برداشت

زمان مناسب برداشت غیر مستقیم کلزا (درو) وقتی است که 40 تا 50 درصد دانه‌های غلاف های ساقه اصلی و شاخه های اولیه به قهوه ای روشن یا تیره متمایل شوند . پس از برداشت، محصول باید به مدت 7-5 روز در شرایط مزرعه و در معرض آفتاب قرار گیرد تا بذور سبز به رنگ تیره در آیند و پس از رسیدن رطوبت دانه به حدود 12  درصد، عملیات خرمن کوبی صورت گیرد.  

در برداشت مستقیم، وقتی 90 –85 درصد دانه‌های غلاف های ساقه اصلی و شاخه های اولیه به رنگ قهوه‌ای روشن یا تیره متمایل شدند، می‌توان محصول را با کمباین برداشت نمود. در این حالت، تنظیمات کمباین باید به درستی انجام شود. .هدکمباین تا حد ممکن در بالاترین سطح قرار گیرد، به طوری که غلاف های کلزا را از پشت به داخل کمباین هدایت کند . سرعت هد تقریباً 15 درصد بیشتر از سرعت حرکت کمباین باشد. همچنین ارتفاع هلیس از کف پلات‌ ‌فرم 20-12 میلی متر و فواصل در طرفین کاملاً یکسان باشد. دور استوانه کوبنده نیز  620-580 دور در دقیقه تنظیم گردد.

جهت انبار کردن محصول باید ابتدا آنها را تمیز کرد و وقتی که رطوبت دانه به 8 درصد رسید در یک انبار تمیز با تهویه مطلوب ذخیره کرد. در استانهای گلستان، مازندران، گیلان و همچنین دشت مغان در صورتی که رطوبت بالا باشد باید از خشک‌کن استفاده شود. ضدعفونی کردن انبار و از بین بردن حشرات موذی قبل از عمل ذخیره‌سازی الزامی است.

اقلیم بندی مناطق کشور :

براساس متوسط دمای ده ساله می‌توان مناطق کشت کلزا را به صورت زیر طبقه‌بندی نمود:

1-    منطقه گرم : ( بیش از 20 درجه سانتیگراد)

2-    منطقه معتدل گرم : (20-17  درجه سانتیگراد)

3-    منطقه معتدل سرد : (17-14 درجه سانتیگراد)

4-   منطقه سرد : (کمتر از 14 درجه سانتیگراد)

استان خوزستان                             

مناطق کشت : امیدیه، اندیمشک، اهواز، ایذه، باغملک، بهبهان، دزفول، دشت آزادگان، رامشیر، رامهرمز، شادگان، هندیجان، شوش، شوشتر، کتوند، لالی، مسجد سلیمان، ماهشهر و هفت گل

ارقام : هیبریدهای  Hyola 401 و Hyola 308  و رقم آزاد گرده افشان RGS003

تاریخ کاشت : اول تا 25 آبان ماه

مقدار بذر : 8-6 کیلوگرم در هکتار

فواصل ردیف : 30-20 سانتی متر

مشخصات مهم ارقام زمستانه کلــــــزا

 

ارقام خصوصیات	Licord	Okapi	Opera	SLM046	Zarfam	Modena	Talaye
مبدأ	آلمان	فرانسه	سوئد	آلمان	ایران	دانمارک	آلمان
نوع رقم	آزاد گرده ‌افشان	آزاد گرده ‌افشان	آزاد گرده‌افشان	آزاد گرده ‌افشان	آزاد گرده ‌افشان	آزاد گرده ‌افشان	آزاد گرده ‌افشان
میزان روغن (%)	43-40	45-43	45-42	43-40	45-43	45-43	43-40
کیفیت روغن	دو صفر	دو صفر	دوصفر	دو صفر	دو صفر	دو صفر	دو صفر
طول دوره رشد (روز)	280-260	280-260	280-260	280-260	270-250	280-260	280-260
مناطق کشت	معتدل سرد و سرد	معتدل سرد و سرد	معتدل سرد و سرد	معتدل سرد و سرد	معتدل سرد و سرد	معتدل سرد	معتدل سرد و سرد
ویژگی خاص	پایداری نسبتاً خوب عملکرد در کشت‌‌های تاخیری ده روزه	سازگاری و پایداری عملکرد و تحمل نسبی به تنش ملایم شوری	پایداری نسبی عملکرد در کشت تاخیری ده روزه	تحمل نسبی به تنش‌های ملایم کم‌آبی و شوری	رشد سریع اولیه، متوسط رس، پایداری عملکرد در مناطق معتدل سرد با بهار گرم	کم توقع با پتانسیل عملکرد مطلوب	سازگاری بسیار خوب در اکثر مناطق با پتانسیل عملکرد بالا در شرایط بهینه کشت

مشخصات مهم ارقام بهاره کلــــــزا

 

ارقام خصوصیات	Hyola401	Hyola308	Hyola420	RGS003	Sarigol
مبدأ	کانادا	کانادا	کانادا	آلمان	ایران
نوع رقم	هیبرید	هیبرید	هیبرید	آزاد گرده ‌افشان	آزاد گرده ‌افشان
میزان روغن (%)	47-44	46-43	47-44	45-42	45-42
کیفیت روغن	دو صفر	دو صفر	دو صفر	دو صفر	دو صفر
طول دوره رشد (روز)	180-150	175-145	185- 150	185-155	200-165
مناطق کشت	گرم مرطوب شمال و گرم خشک جنوب	گرم مرطوب شمال و گرم خشک جنوب	گرم مرطوب شمال و گرم خشک جنوب	گرم مرطوب شمال و گرم خشک جنوب	گرم مرطوب شمال و گرم خشک جنوب
ویژگی خاص	یکنواختی رسیدگی، پایداری عملکرد	زودرسی ، مناسب کشت دوم در اراضی شالیزار	متحمل به ورس و پایداری عملکرد	رشد اولیه سریع	متوسط رس ، پایداری نسبی عملکرد، مناسب برای مناطق معتدل گرم